Boekrecensie 'Patiëntgericht communiceren in de ggz' - Remke van Staveren

Titel: Patiëntgericht communiceren in de ggz
Auteur: Remke van Staveren
ISBN: 9789058982285
Uitgeverij de Tijdstroom
Jaar: 2014
Pagina's: 258
Prijs: € 33

Een praktische gids voor iedereen die in de ggz werkt en gesprekken voert in soms lastige situaties

In mijn werk voor een patiëntenvereniging merk ik hoeveel patiënten en hun familieleden 'iets' missen in het contact met hulpverleners. Sommigen stappen gewapend met enorm veel kennis uit online en offline bronnen de behandelkamer binnen. Vaak hebben ze al tientallen tips uitgewisseld met lotgenoten via social media, die ze allemaal hebben uitgeprobeerd. Toch zijn ze vastgelopen en zijn ze op zoek naar iemand die hen nóg beter op weg kan helpen.

Wat een teleurstelling is het dan als het gesprek een richting opgaat, die niet lijkt te zijn afgestemd op hun specifieke klachten, zorgen en wensen. Er ontstaat in zo'n geval vaak een gevoel van afstand, het gevoel overgeleverd te zijn aan een therapeut waarmee eigenlijk geen 'klik' is, maar waarvan zij toch afhankelijk zijn voor hulp. Eenmaal buiten knagen nog steeds dezelfde zorgen.

Interactie
Patiëntgericht communiceren is geen eenrichtingsverkeer maar interactie, lees ik in het boek van Remke van Staveren. Het betekent kijken naar het perspectief van de patiënt. Want die wil niet alleen weten wat er met hem aan de hand is maar zich ook gekend en begrepen voelen. Dat begint al bij de openingsvraag: 'Wat kan ik voor u doen?' geeft aan dat jij als hulpverlener het werk gaat doen. 'Waar wilt u het graag over hebben?' laat zien dat je interesse toont in het perspectief van je patiënt, om daarna samen naar een oplossing toe te werken.

'Patiëntgericht' klinkt eigenlijk een beetje als een open deur. Want waar zou je als hulpverlener anders op gericht moeten zijn? Toch lag de nadruk ook in mijn opleiding (psychologie) op hele andere zaken: kennisverwerving, diagnostiek en probleemoplossing. Communiceren in de ggz is een vak apart, blijkt uit dit boek. En het levert ook wat op. Onderzoek uit de medische hoek wijst op voordelen als tevredenheid, gezondheidseffecten en therapietrouw.

Wat zeg je? En vooral: hoe zeg je dat?
Het gaat vooral om een oprechte grondhouding, legt de auteur uit. Je moet in elk geval écht menen wat je zegt, willen je interventies helpend zijn. Je sluit daarbij aan bij de stijl van communiceren die bij deze patiënt past. Zo ontstaat er makkelijker contact. Een voorbeeld: gebruik de woorden van je patiënt in plaats van vaktaal.

De ict-medewerker met dwanggedachten heeft bij wijze van spreken last van hardnekkige 'pop-ups', terwijl een overspannen beurshandelaar een tijdelijke 'recessie' of 'crash' beleeft.

Overigens merkt de auteur terecht op dat professionele bewoordingen in een later stadium wel zinvol zijn, maar haar punt is duidelijk: communiceren is contact maken. En grappig genoeg doet ze dat eigenlijk ook met mij als lezer: de tekst blijft helder, vriendelijk en vrij van betutteling of tenenkrommend communicatiejargon.

Deurknopvraag
Vervolgens krijg je als lezer voor alle mogelijke gespreks- en behandelfases talloze voorbeelden gepresenteerd waarmee je tot nieuwe inzichten kunt komen. Zelfs voor de meest lastige situaties biedt dit boek uitkomst. Hoe reageer je bijvoorbeeld op een 'deurknopvraag' ("Eh, mag ik nog even binnenkomen?") Wat doe je als je patiënt in huilen uitbarst, in paniek raakt of kritiek op jouw werkwijze heeft? En hoe ga je om met simulatie van een stoornis? Zelfs dan blijkt het mogelijk om op een respectvolle manier samen met je patiënt tot een oplossing te komen.

Kortom: dit boek is een praktische gids, waar je als hulpverlener in de ggz, al dan niet in opleiding, meteen mee aan de slag kunt. Niet alleen academici maar ook verpleegkundigen, vaktherapeuten en maatschappelijk werkers zullen inspiratie en tips vinden voor een fijn gesprek in vaak minder fijne situaties.

Over de auteur
Remke van Staveren (1966) werkte voorheen als huisarts en nu als psychiater. In 2010 publiceerde zij het boek 'Patiëntgericht communiceren. Gids voor de medische praktijk.'  Op de website die hoort bij deze boeken is een gratis app te downloaden.

Haren trekken: stoornis of hardnekkige gewoonte?

Onlangs kreeg ik naar aanleiding van mijn boekje over tics een vraag van een moeder. Haar zoon van 10 trekt al meer dan een jaar de haren uit zijn hoofd. Eerst achterop en nu aan de zijkanten; zijn hoofd is op die plekken helemaal kaal. Hij doet het niet thuis, maar alleen op school. 

"Mijn zoon heeft ADHD en eerder ook tics gehad, zoals geluiden maken en met zijn hoofd schudden. De tics gingen altijd weer weg, het haren trekken blijft. Ik vraag me af of dit ook een tic is en wat ik kan doen om hem te helpen."

foto: Kibondo/flickr.com

Dit gedrag is geen tic, maar heet met een onmogelijk woord 'trichotillomanie'. Het is een stoornis in de impulscontrole, maar wordt ook wel gezien als dwangstoornis of dwangmatig zelfbeschadigend gedrag. Vaak gaat dit gedrag samen met tics of dwangverschijnselen. Het vindt plaats volgens een vast ritueel, op vaste momenten of plaatsen (in dit geval op school). Meestal wordt hoofdhaar uitgetrokken, maar ook wel haartjes uit de wenkbrauw of de oogwimpers. Net als bij tics gaat er eerst een onrustig, kriebelig gevoel aan vooraf en is er na het uitvoeren van de handeling een gevoel van opluchting of ontspanning. Eigenlijk is het goed te vergelijken met nagelbijten, hoewel de gevolgen daarvan meestal een stuk minder zichtbaar zijn. Die zichtbare gevolgen kunnen gemakkelijk schaamte oproepen. En zijn voor ouders ook vaak confronterend.

"Ik vind het zo erg als ik naar hem kijk! Mijn zoon draagt nu constant een muts, maar hoe moet het straks als het zomer is? Dan kan hij geen muts op en dan gaan andere kinderen vragen wat er met hem aan de hand is of waarom hij op sommige plekken kaal is. Plus dat hij zonder muts nog meer gaat trekken."

Het is jammer dat er nauwelijks Nederlandstalige literatuur over dit onderwerp is te vinden. Wel is er behoorlijk wat Engelstalige literatuur over trichotillomanie verschenen, waaronder dit handboek voor hulpverleners en ouders over verschillende soorten lichaamsgericht repetitief gedrag, waaronder bijvoorbeeld ook huidpulken:

Leestip voor hulpverleners

Gedragstherapie: habit reversal

Natuurlijk bestaat de neiging bij ouders om te zeggen dat het kind ermee moet stoppen. Maar het probleem is juist dat die controle ontbreekt. Kinderen begrijpen zelf niet waarom ze er niet mee kunnen ophouden en de drang is gewoon te groot. Die controle is echter wel te trainen met gedragstherapie. Vaak wordt hierbij eerst gewerkt aan de bewustwording van het gedrag. Hierbij leert een kind hoe vaak en wanneer hij precies de drang voelt om te gaan trekken. Daarna kan hij gaan oefenen met het beïnvloeden van het gedrag zelf en de gedachten die daaraan vooraf gaan. Net als bij tics kan er habit reversal gedragstherapie worden ingezet. Hierbij wordt geoefend om de drang om te krabben of trekken om te buigen in een andere beweging. Bijvoorbeeld door het kind te vragen op zijn handen te gaan zitten zodra hij de drang voelt aankomen. Andere vormen van gedragstherapie, eventueel gecombineerd met ontspanningsoefeningen of medicatie, kunnen eveneens helpen. Niet iedere hulpverlener is bekend met deze stoornis. Bij een tic-poli of afdeling voor angst- en dwangklachten is er vaak meer kennis aanwezig op dit gebied en zijn er ook meer behandelmogelijkheden.

"We doen zoveel mogelijk om hem te helpen. Zo heeft hij een muts op zodat hij moeilijker bij zijn haar kan. Ook heeft hij constant klei in zijn handen zodat zijn handen bij zijn hoofd uit de buurt blijven. Hij zit in therapie zodat hij zich bewust is dat hij aan zijn haar trekt, want hij weet zelf niet dat hij het doet."

Anders reageren

Voor de omgeving is het advies om niet te veel te focussen op de gevolgen, zoals de kale plekken en opmerkingen van anderen. Het gaat er namelijk veel meer om dat het kind een manier leert om anders op zijn drang te reageren. Corrigeren of negatief bestempelen van het gedrag heeft meestal geen effect, behalve dat het zelfvertrouwen van een kind ervan kan gaan wankelen. Het is voor een kind een stuk makkelijker wanneer zijn gedrag niet te beladen wordt gemaakt. Wanneer hij het gevoel heeft dat hij er mag zijn zoals hij is, met al zijn leuke en eigenaardige gewoontes. En wanneer ouders en leerkrachten erover praten alsof het om een willekeurige andere aandoening gaat, zoals eczeemplekjes of een bril.

"Vorige week hadden we een gesprek met de juf van onze zoon. Zij is heel erg begaan met hem. Gisteren heeft ze aan de klas verteld wat hij heeft. Wel op een leuke manier; dat iedereen een nare gewoonte heeft, nagelbijten enzo, en dat dit die van hem is. Hij was gisteren zo opgelucht, hij huilde toen hij me opbelde en vertelde dat hij zo blij was. Iedereen deed aardig tegen hem en wilde hem helpen."

Het werkt het best wanneer het kind zelf mag aangeven of hij de zichtbare uitingen van zijn gedrag wil 'verstoppen' of niet. Het is voor anderen zaak om er niet te snel vanuit te gaan dat een kind zich schaamt voor de plekken, soms is het eerder de omgeving die er moeite mee heeft en doen de kinderen er zelf heel makkelijk over. 

Leestip voor kinderen, tieners,
hun ouders en hulpverleners

"Vanmorgen wilde hij zelf zonder muts op naar school. Het gesprek van gister had hem goed gedaan! We hebben er heel veel gel in gedaan (want daar houdt hij absoluut niet van) en dan hopen we dat hij vandaag niet aan zijn haar trekt. Misschien werkt het! De muts zit wel voor de zekerheid in zijn tas. De juf had hem naar huis laten bellen omdat hij de hele morgen niet aan zijn haar had getrokken met gel. Zo ontzettend lief van haar. Ze was zo trots op hem! En ik ook natuurlijk!"

"Gisteren heeft hij weer niet getrokken. Het lijkt wel of, nu het open en bloot is, en iedereen het weet, ook gelijk zijn schaamte weg is en er een last van zijn schoudertjes is afgevallen. Hij heeft nu wel gelijk weer een nieuwe tic, hij maakt de hele tijd een geluid. Maar goed, alles beter dan dat haren trekken!"

 Kijk ook eens op:
www.dwang.eu/ocss/trichotillomanie/

Leestip: 'Gezond centraal' - Chantal Walg

Titel: Gezond centraal. Opschudding in de gezondheidszorg
Auteur: Chantal Walg
ISBN: 9789462035805
Uitgeverij Boekenbent
Jaar: 2014
Pagina's: 132
Prijs: €14,95 (plus €4 verzendkosten)


Dit is een gevaarlijke leestip! Als ik namelijk de twee woorden noem waar dit boek over gaat, loop ik grote kans dat ik jou als lezer meteen wegjaag van mijn kakelverse blog. Daarom ga ik je eerst vertellen dat de auteur van dit boekje deze twee woorden juist een stuk minder afschrikwekkend weet te maken. Chantal Walg presteert het zelfs om de lezer te laten begrijpen waar we naartoe moeten in de gezondheidszorg. En dat vind ik knap. Want wie weet het nog?

Eigenlijk is het heel vreemd: we hebben het over de 'gezondheidszorg' en alles waar we vervolgens over praten, vergaderen en beleid op maken gaat over ziekte. Zelfs preventie is gericht op ziekte, namelijk op het voorkomen daarvan. Om echt verschil te maken, moet het roer om, is er opschudding nodig in de gezondheidszorg, legt de auteur uit.

Ik ken Chantal persoonlijk, wat ook meteen de reden is dat ik geen echte recensie over dit boek kan schrijven (nog los van het feit dat ik de redactie heb verzorgd). Maar ik kan je wel vertellen dat het een van de weinige mensen is binnen de gezondheidszorg met een duidelijke visie. En die daar zelfs zeer gepassioneerd en inspirerend over kan vertellen.

Werk je op beleidsniveau in de gezondheidszorg, dan is dit boek zeker een inspiratiebron. Zelfs als je allergisch bent voor die twee woorden: transitie en transformatie. Zo, ze zijn eruit. En je hebt toch tot het einde doorgelezen. Missie geslaagd!

Meer weten? Kijk op gezondcentraal.nu

Boekrecensie 'Gedragsproblemen in de klas' - Anton Horeweg

Titel: Gedragsproblemen in de klas – een praktisch handboek

Auteur: Anton Horeweg

ISBN:  9789401406543

Uitgever: LannooCampus

Jaar: 2013 (1e druk)

Pagina’s: 272

Prijs: € 29,99

Handboeken over gedragsproblemen en ontwikkelingsstoornissen zijn er genoeg, maar ‘Gedragsproblemen in de klas’ is er een waarmee je als leerkracht direct aan de slag kunt. Want leerkrachten willen vooral weten wat je wel en niet in de klas kunt doen om kinderen te helpen, die het niet voor elkaar krijgen om aan alle verwachtingen te voldoen. In deze tijd van het Passend Onderwijs wordt bovendien van leerkrachten verwacht dat zij over deze kennis en vaardigheden beschikken. Dit boek voldoet daarom zeker in de behoefte aan praktische informatie die direct toepasbaar is in de klas. De auteur, Anton Horeweg, is zelf bijna 30 jaar leerkracht in het basisonderwijs.

Oneindig veel tips

Met 272 vrij grote pagina’s is dit niet een boek dat je als leerkracht op een vrije dag in één keer uit zult lezen. Daarvoor zijn de pagina’s ook te dicht gevuld en te weinig afwisselend in de opmaak. Het is wel een boek dat je er gemakkelijk bij pakt wanneer je een kind in de klas hebt met die ene stoornis of dat ene gedragsprobleem, waarvan je even het hoofdstuk doorneemt op zoek naar handige begeleidingstips. Want daarvan staat dit boek werkelijk bol. In heldere taal geeft de auteur oneindig veel tips en handvatten voor een positieve en preventieve benadering. Hoewel de titel anders doet vermoeden, maakt hij daarbij onderscheid tussen gedragsproblemen en stoornissen. De voorgestelde aanpak past helemaal in deze tijd: werk preventief aan een goede relatie met het kind, ga uit van zijn of haar sterke eigenschappen en werk aan de groepsdynamiek. Het maken van een plan om met gedragsproblemen of stoornissen om te gaan is volgens Anton Horeweg altijd maatwerk. Dit boek is dan ook geen ‘kookboek met panklare recepten’. Aan visie ontbreekt het de auteur duidelijk niet.

Minder bekende stoornissen

Wat dit boek extra waardevol maakt, is dat het meer behandelt dan alleen de ‘bekende’ stoornissen, zoals ADHD of autisme. Zo is er ook aandacht voor hechtingsproblemen, angststoornissen en Tourette. De auteur geeft hierover zeker waardevolle informatie. Zo maakt hij duidelijk dat tics in de thuissituatie vaak heviger zijn dan op school, wat in de communicatie met ouders nogal eens een discussiepunt kan zijn. Ook merkt hij terecht op dat een beloningssysteem geen zin heeft bij tics.

Kort door de bocht

Zoals in het voorwoord van Kees van Overveld is aangegeven, is ervoor gekozen om ingewikkelde theoretische achtergronden tot een minimum te beperken. Hierdoor gaan de beschrijvingen soms wel wat te kort door de bocht en zijn de inzichten hier en daar al wat achterhaald. Maar erg is dit allemaal niet, het is ten slotte geen psychiatrisch handboek. Voor de lezersgroep van leerkrachten wordt hoe dan ook duidelijk hoe complex sommige stoornissen zijn en hoe lastig ze voor het kind zelf zijn. Leerkrachten die de tips uit dit boek toepassen, zullen een kind met een stoornis beter kunnen gaan aanvoelen en begeleiden. En daar gaat het uiteindelijk allemaal om. Want zoals de auteur zelf aangeeft: vaak zijn er verrassend kleine dingen nodig om kinderen met grote problemen goed te kunnen ondersteunen.

Meer info

Op de bijbehorende website www.gedragsproblemen.nl is een deel van de informatie en tips terug te vinden. Van dit boek is inmiddels een tweede herziene druk uitgebracht. Een versie voor het voortgezet onderwijs is in de maak en alvast te reserveren via onderstaande link.

Boekrecensie 'Mr. Tourette on tour' - Pelle Sandstrak

Titel: Mr. Tourette on tour

Auteur: Pelle Sandstrak

Uitgeverij: De Geus

ISBN: 9789044519631

prijs: € 18,95 (pocket) / € 14,99 (e-book)

Voor Pelle Sandstrak was 2011 het jaar van 203 reisdagen, 809 dubbele espresso’s, 3 gebroken vingers, 1 hersenschudding en 50.460 tics. Hij heeft het syndroom van Gilles de la Tourette, en treedt wereldwijd op om over zijn aandoening te vertellen. Door zijn Tourette is hij spontaan, creatief en prettig gestoord, maar soms ook levensgevaarlijk impulsief. Hierdoor belandt hij regelmatig in bizarre situaties maar ontmoet hij ook bijzondere mensen, die hem in vertrouwen nemen en hun eigen levensverhaal met hem delen. Het boek bestaat uit tien korte reisverhalen waarin je als lezer wordt meegenomen in de onbevangen en nieuwsgierige geest van de auteur. De verhalen zijn toegankelijk geschreven en laten ruimte voor verdere overpeinzingen; een ideale combinatie voor in de vakantiekoffer, als pocket of e-book.

Minder Tourette, meer Pelle

Wie denkt met dit boek een compleet beeld te krijgen van het syndroom van Gilles de la Tourette, komt bedrogen uit. Hiervoor is Sandstraks eerste boek Mr. Tourette en ik (De Geus, 2010) beter geschikt. Daarin omschrijft hij met veel humor en prachtige anekdotes hoe hij opgroeide en worstelde met dit syndroom, voordat hij er uiteindelijk mee leerde omgaan. In dit tweede boek is de auteur ‘zo gezond als hij wil zijn’ en heeft hij zijn syndroom zelfs weten te benutten in zijn leven als reizende en inspirerende ‘Mr. Tourette’. Dat vormt misschien juist de charme van dit boek: Tourette staat niet (meer) op de voorgrond in de belevenissen van de auteur, maar is onderdeel van zijn hele persoon. Voor wie zich afvraagt wat die meeuw toch steeds op de omslag van zijn boeken doet: die staat mijns inziens voor de oncontroleerbare Tourette in hem, die hij in zijn jeugd soms de schuld gaf van zijn impulsieve of dwangmatige acties: ‘Dat was ik niet, dat was de meeuw’.

Over de auteur

Pelle Sandstrak (1965) is werkzaam als stand-up comedian, schrijft toneelstukken en regisseert, en treedt daarnaast wereldwijd op om over zijn Tourette te spreken. Zijn voordrachten trekken volle zalen en bieden anderen hoop en inspiratie in hun eigen leven. Het eerder verschenen ‘Mr. Tourette en ik’ wordt verfilmd en is vertaald in zes talen. Van beide boeken zijn ook e-boeken verkrijgbaar.

Welkom!

foto: doriekefotografie.nl

Als psycholoog en auteur schrijf ik alweer zo'n 15 jaar over klinische psychologie, ontwikkeling, gezondheid en GGZ. Ik kom daarbij regelmatig bijzondere artikelen, berichten en boeken tegen. En daar vind ik vaak wat van. Op dit blog deel ik graag mijn recensies en leestips met jullie.

Heb je een suggestie voor een volgende recensie? Laat het me weten!

Annet Heijerman

Twitter: @GGZgelezen

E-mail: ggzgelezen@gmail.com